İhşitler,
Fatimiler,
Eyyubiler,
Memlükler, Moğol İmparatorluğu.
Harzemşahlar,
Timur İmparatorluğu.
Akkoyunlular Devleti.
Babür İmparatorluğu,
Karakoyunlular Devleti.
Tolunoğulları (D. 868 – Ö. 905):
Abbasi Devleti’nin hizmetine giren ve valiliğe kadar yükselen Tolunoğlu Ahmet bir Türk’tü. Mısır valiliğinde iken bağımsızlığını ilan ederek Tolunoğulları devletini kurdu. Abbasilerden ayrılıp kurulan bir devlet olan Tolunoğulları aslında bir Türk İslam devletidir. Mısır’da Türk kültürünün ilk izlerini bırakan Tolunoğulları’nın, tamamen Arap halkının yaşadığı bir bölgede kurulduğu için yalnızca yöneticileri Türk’tür. Bu nedenle kısa sürede yıkılmıştır.
İhşitler (935 - 969): Abbasi hizmetinde bir Türk olan Ferganalı Muhammet, Mısır valiliğinde bulunurken bağımsızlığını ilan ederek kendi devletini kurmuştur. Tolunoğulları ile aynı özelliği yaşayan İhşitler, Fatimilerle mücadele etmişler, Mısır’ın kalkınması için çaba harcamışlardır.
Fatimiler (910 -1174): Kendilerini Hz. Muhammet’in kızı Hz. Fatma soyuna dayandırdıklan için bu adla anılırlar. Mısır ve Suriye’de egemenlik kurmuşlar, Kuzey Afrika’da da etkili olmuşlardır. Fatimilerin en önemli özelliği Şii olmalarıdır. Bu nedenle Abbasi hilafetini tanımamışlar, kendi halifeliklerini ilan etmişlerdir. Batini akımları destekleyen Fatimilere karşı Abbasiler mücadele etmişler ancak; etkili olamamışlardır. Kudüs’ü Haçlılara karşı koruyamayan Fatimilere, Selahaddin Eyyubi son vermiştir.
Eyyubiler (1174-1250): Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zengi’nin evlatlığı olan Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmuş Türk devletidir. Fatimileri yıkarak Mısır ve Suriye’de kendi devletini kuran Selahaddin, tam bağımsızlığını ancak Mahmut Zengi’nin ölümünden sonra ilan etmiştir. (1174) Haçlı Seferlerine başanyla karşı koyan Eyyubiler, Kudüs’ü Hıttin Savaşı’nda Haçlılardan geri almış; böylece, İslam dünyasının büyük sempatisini kazanmıştır. Kudüs’ü Haçlılardan geri alması III. Haçlı Seferi’ne yol açmıştır. Eyyubiler’e bir başka Türk devleti olan Memluklar son verfhişfir. (1250)
Memlükler (1250 -1517): Eyyubilere son vererek Mısır ve Suriye’de kurulan Türk devletidir. Memlükler, Moğollara karşı yaptıktan Ayn Calud Savaşı’nı kazanmışlar ve Moğolları yenebilen bir devlet olarak ün kazanmışlardır. Memlükler Bağdat’ın Moğolların eline geçmesinden sonra kendilerine sığınan Abbasi halifesini himaye etmişlerdir. Bu sayede İslam dünyasında prestij kazanmışlardır. Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sonucu yıkılan Memlûk Devleti, Mısır’da Türk kültürünü etkili kılmıştır. Memlüklerin hükümdarlık sistemleri diğer Türk devletlerinden farklı idi. Memlüklerde belli bir hanedan (yönetici aile) yoktu. Hükümdar, güçlü komutan ve beyler arasından seçilirdi. Bazen de güçlü olan kendisini hükümdar ilan ederdi.
Harzemşahlar (1157-1231): Büyük Selçuklu atabeylerinden Atsız tarafından kurulmuş, ancak tam bağımsızlığını Sultan Sencer’in ölümüyle kazanmıştır. Büyük Selçuklu Devleti toprakları üzerinde kurulan devletlerden biri olmuş, Hazar Denizi’nin doğusunda Ceyhun nehri bölgesinde Harezm’de kurulmuştur. Moğollara karşı başarılı mücadeleler vermesine rağmen, uzun süre dayanamayan Harzemşahlar, ülkeleri Moğol istilasına uğrayınca Anadolu’ya yönelmişler ve Anadolu Selçuklulan ile yaptıkları Yassıçe- men Savaşı’nı kaybetmişlerdir. (1230) Bu olaydan sonra toparlanamayan Harzemşahlar, Celaleddin Harzemşah’ın ölümüyle (1231) yıkılmıştır.
Moğol İmparatorluğu: Cengiz Han tarafından kurulan (1206) Moğol İmparatorluğu kısa süre içinde bütün Asya’yı istila etmiştir. Moğolların Türk ve İslam dünyasına büyük zararları olmuş, ele geçirdikleri şehirleri yakıp yıkarak, buralardaki pek çok eserleri, kitapları yok etmişlerdir. Cengiz’in ölümü üzerine (1227) dağılan Moğol İmparatorluğu topraklan üzerinde Cengiz’in dört oğlu birer ayn devlet kurmuştur. Moğolistan ve Çin’de Kubilay Hanlığı, Türkistan’da Çağatay Hanlığı, Karadeniz kuzeyinde Altınordu Hanlığı ve İran’da ilhanlı Hanlığı, Moğol İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla kurulmuş devletlerdir. Bu devletlerden Kubilay Hanlığı dışındakiler Türkleşmiş ve Müslüman olmuşlardır. Köklü bir kültürü olmayan Moğollar Türk kültüründen, özellikle Uygurlardan etkilenmişlerdir.
Timur İmparatorluğu: Çağatay Hanlarının soyundan gelen Timur tarafından Türkistan’da kurulmuş bir Türk-Moğol devletidir. (1370) Kısa sürede Orta Asya’da egemenliğini yayan Timur, İran’ı ele geçirmiş ve Osmanlılarla komşu olmuştur. Anadolu’ya giren Timur, Osmanlılarla yaptığı Ankara Savaşı’nı (1402) kazanmış ve Anadolu’yu egemenliği altına almıştır. Timur’un ölümünden sonra eski gücünü bir daha yakalayamayan devlet parçalanmıştır. Timur İmparatorluğu döneminde Başkent Semerkant, bir bilim ve kültür merkezi haline gelmiş, pek çok eser yapılmıştır. Hindistan’da Tac Mahal, Babürlerden kalma muhteşem bir eserdir. Babür hükümdarının eşi için yaptırdığı bu anıt mezarın kubbesi altın kaplama olup, dünyanın en ünlü eserlerinden biri olarak günümüzde çok büyük ilgi görmektedir. Tac Mahal’in yapımında Osmanlı mimarları da görev almışlardır.
Akkoyunlular Devleti: Doğu Anadolu ve İran Bölgesinde kurulmuş bir Türk Devletidir. Diğer bir Türk devleti Karakoyunlular ile mücadele etmişlerdir. Timur’u bu bölgeye davet eden Akkoyunlular, Timur’dan sonra iyice güçlenmiştir. Fatih zamanında Osmanlılar ile yaptıkları Otlukbeli Savaşı’nı (1473) kaybeden Akkoyunlular, bundan sonra toparlanamayarak yıkılmışlardır.
Babür İmparatorluğu: Bugünkü Afganistan, Pakistan ve Hindistan’ı egemenliğine alan Babür Şah tarafından kurulan bu devlet, özellikle Hindistan’a Türk damgasını vurmuştur. XVI. yüzyıldan, XIX. yüzyıla kadar Hindistan’da varlık gösteren Babür Devleti, Hindu egemenliğine son vererek Afganlıları (Gurlular) ve Pakistanlıları (Urdular) kurtarmıştır. İngilizlerin Hindistan’a yerleşmesiyle Babürlerin kalıntıları da ortadan kalkmıştır.
Karakoyunlular Devleti: Doğu Anadolu ve Azerbaycan taraflarında yaşamış olan Karakoyunlular Timur ile yaptıkları mücadeleleriyle ünlüdür. Ancak bu mücadeleyi kaybedince Osmanlılara sığınarak, Timur ile Osmanlıların arasının açılmasında etkili olmuşlardır. Timur’un ölümünden sonra yeniden güçlenen Karakoyunlular bu defa da Akkoyunlular ile yaptıkları mücadeleler sonucunda yıkılmışlardır.
